Nga Anila Çuli

Dikur një i ri rebel, i talentuar dhe i pasionuar së tepërmi pas letërsisë, Shpend Sollaku Noé është sot një prej poetëve dhe prozatorëve të njohur, pothuajse më shumë në arenën ndërkombëtare se në atë shqiptare. I vendosur në Itali që prej vitit 1992, pasi pa me sytë e tij të shkërmoqeshin plotësisht molekulat e fundit të komunizmit, prej ku rinia dhe familja e tij vuajtën së tepërmi, me bashkëshorten dhe djalin u largua nga atdheu. Në vendin fqinjë ku u strehuan, fillimisht do të ngurronin ta vlerësonin intelektualin e huaj të trapiantuar me sukses në Itali. C. Cottardi dhe C. Diddi, në vitin ’95, shpreheshin për penën e tij tejet therëse e me një italishte perfekte, ndërsa A. Bertolucci e konsideronte “një shkrimtar që ka brenda vullkanin; një art për të cilin do të flitet gjatë”, pa lënë mënjanë vlerësimet e shumta të të huajve intelektualë. Mes këtyre vlerësimeve, duke konsideruar veprën e intelektualit shqiptar shkruhet: “Vepra e Noè-së mund të përfshihet e gjitha në fillin e zi të traditës europiane, që shkon nga “Marionettetheater” i Kleist-it te “Teatro della crudeltà” i Artaud-it e më tej. Kjo vepër mund të radhitet, madje në mënyrë të ndryshme, me veprën e një brezi të tërë poetësh (Brodskij, Milosz, Herbert, Kancev), të cilët, ashtu si Noè, u shtrënguan ta braktisin atdheun ku nuk mund ta shuanin etjen e tyre për liri…”

Romani i tij i fundit, “Kufiri i mjegullës”, është pritur mjaft mirë nga lexuesit atje, por edhe nga kritika. “Romani “Kufiri i mjegullës” i Shpend Sollaku Noé-së, shkrimtar, poet e përkthyes shqiptar, alternon momente të ashpra e ironike. Një tension i fortë e udhëheq lexuesin nëpërmjet historisë së beratasve Oresti, që gërshetohet mjeshtërisht me ngjarjet e mëdha historike…”,- shprehet në qershorin e para dy viteve Franz Giordano. Ndërsa Giuseppe Marchetti shkruan se romani “Kufiri i mjegullës” e vë Shpend Sollaku Noé përkrah letërsisë europiane që, në dhjetë vjetët e fundit ka përmbledhur dëshmi me vlera absolute nga veprat e Marai-t, Pahor-it, Bettizza-tit, Brodskij-it dhe Herta Myler-it. Noé, i përkthyer në 21 gjuhë të huaja, shpjegon arsyen pse nuk është në shqip, si dhe vjen për lexuesit shqiptar nëpërmjet një rrëfimi ekskluziv për revistën “Elite”, mbi të shkuarën dhe të tashmen e tij…

 Noé, kanë kaluar kohë që nga ikja juaj prej Shqipërisë, nga viti 1992 e këtej. Prej më se 20 vitesh ju keni botuar mjaft libra të suksesshëm në prozë e poezi. Si ka qenë kaq e vazhdueshme krijimtaria juaj?

 Siç ndodh rëndom, edhe puna im letrare ka pasur ngjitjet e zbritjet e saj. Sipas rrethanave, ajo është gërshetuar me gazetarinë – veçanërisht në vitet e luftës për demokracinë shqiptare. Ishte kohë sakrificash të mëdha, kur vetvetja kalonte doemos në plan të dytë. Megjithatë, krijimtaria ime e atyre viteve nuk ishte ndërprerë plotësisht; ajo, në mos rridhte, pikonte, sidomos në zhanret e shkurtra. Ato që u ndërprenë në ato vite ishin botimet. Kjo vazhdoi edhe për një kohë të konsiderueshme gjatë periudhës së fillimit të azilit politik, sidomos për arsye të kushteve mjaft të vështira ekonomike në të cilat u ndodha për vite të tëra, pasi statusi i azilit politik në Itali nuk garantonte ndihma të asaj natyre. Megjithatë, nuk reshta së shkruari dhe prisja vetëm çastin e duhur për t’u rikthyer. Kjo ndodhi në vitin 1995, me librin “Il regno del proibito” (“Mbretëria e gjërave të ndaluara”), me krijime të reja dhe pjesë nga poezitë e ndaluara në Shqipëri.

Ikja juaj nga Shqipëria më kujton disi ikjen e Ismail Kadaresë, pra si azilant…

Pa hyrë në paralelizma letrare që zgjojnë konflikte interesi, duhet të them se janë dy ikje mjaft të ndryshme. Së pari, ndryshojnë personazhet. Unë, në kundërshtim me Kadarenë, nuk isha i përkëdheluri i regjimit. Atë e dërgoi shteti komunist të studionte në Moskë, ndërsa mua, edhe pse me nota shumë të mira në gjimnaz dhe me një kurrikulë aktivitetesh mjaft të pasur për moshën, më detyruan të frekuentoja auditorët e shkëmbinjve të ishullit të Sazanit. Ai – student – siç tregon edhe vetë, pati mundësinë të dashurohej me vajzat moskovite; unë – në të njëjtën moshë – bëja 12 orë shërbim në 24 orë, 08°° me 14.00°° dhe 20.00°° me 02°°. Për tre vjet rresht ora dy e natës më ka zënë zgjuar në Sazan: ose merrja shërbimin, ose e lija atë. I vetmi dëfrim: numërimi i lepujve të egër që zbrisnin te furrat e bukës së ishullit për të pirë ujë nga tubat e çara. As kur më vdiq babai, oficerët nuk më lajmëruan. Këtë episod nuk mund ta shlyej nga mendja, edhe pse kalvari i vuajtjeve në ishull ishte i pafund. Së dyti, Kadareja nuk pati as durim e as guxim të sakrifikohej në fillimet e lëvizjes për demokraci. Ai u largua më 1990-n. Unë, edhe pse shoqërova shokë të mi në Tiranë, gjatë hapjes së ambasadave, edhe pse u gjenda brenda Portit të Durrësit më 7 mars 1991, nuk u largova. Doja ta shikoja komunizmin në Shqipëri të rrëzuar, dhe iu dhashë me mish e me shpirt lëvizjes për demokraci. Në të gjitha fushat e mundshme: në organizimin e opozitave të ndryshme, në lindjen e shtypit të lirë, në rendjen nëpër baltërat e Myzeqesë, por edhe më gjerë, për anëtarësimin e njerëzve në partitë e opozitës. Gjithë kjo, duke harruar veten shpesh edhe familjen; duke rrezikuar kokën time e të njerëzve të mi më të dashur. Së treti: kur u largua Kadare, në Paris e prisnin; ai e kish përgatitur terrenin që më parë. Nuk dua të futem në detaje; është ai vetë që duhet të flasë se si u strehua, me ç’të ardhura jetonte (pasi, edhe pse ishte i famshëm, nuk kam të dhëna për shitje të bujshme të librave të tij në Europë e botë). Kur unë u detyrova të largohem në vitin 1992, nuk më priste askush në Itali. Fjeta për një kohë të gjatë me gruan dhe djalin e vogël nën tavan – ambient që më parë ish përdorur për tharje rrobash. Për të siguruar mbijetesën, m’u desh ta rifilloj nga zeroja, të bëja punë nga më të mundimshmet, të provoja varfërinë ekstreme. Nuk harroj ditën kur, pas shumë vitesh azili politik, erdhi në Itali nëna ime për të më takuar. Ishim aq keq ekonomikisht, sa… Edhe biletat nuk ia kisha prerë unë. Ardhja i ishte mundësuar nga miqtë e Amnesty International të Romës. E vetmja paralele që mund të hiqet mes meje dhe Kadaresë është kjo: ai pohon, deri diku, se me ikjen e tij u përpoq të thoshte se ata – politikanët shqiptarë – nuk mund të rinovohen. Ikja ime në prill të viti 1992 – pas zgjedhjeve – në intervistat e para që dhashë në Itali kërkoi t’i thoshte botës se Shqipëria ishte akoma larg nga demokracia e vërtetë.

 Ju jeni shprehur shpesh mbi Kadarenë. Madje, në fillimet tuaja ai ju ka vlerësuar si një ndër të rinjtë më të talentuar të atyre viteve. Si kanë ndryshuar opinionet tuaja të dikurshme për këtë shkrimtar, pas njohjes me ajkën e letërsisë botërore, kontaktin me të cilën ua kishte mohuar diktatura?

 Unë e njoha Ismailin fizikisht kur isha mjaft i ri. E kam takuar vetëm dy herë. Në fillim në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku ai krejt rastësisht merr në dorë disa poezi të miat; më pas në shtëpinë e tij në Rrugën e Dibrës, për të marrë përshtypjen rreth vargjeve të mia. Ai ishte idhulli i gjithë letrarëve të rinj të kohës dhe përshtypjet e mia qenë nga më pozitivet. Kishte namin e mizantropit, ndërsa mua m’u duk mjaft njerëzor; pse jo, edhe ironik e shakatar. Përshtypje këto që u ndriçuan më tej edhe nga reagimi i tij mjaft pozitiv për poezitë që kish marrë të lexonte. Pa u zgjatur më tej me këto detaje, dua të them se Kadarenë ne e konsideronim si më perëndimorin nga shkrimtarët shqiptarë. I kishte të gjitha mundësitë për të qenë i tillë: në radhë të parë talentin e pazakontë. Pastaj ai hynte e dilte në Francë (dhe jo vetëm) si në shtëpinë e tij. Mundësinë për të lexuar letërsinë e Perëndimit e kish të pakufizuar. Rrjedhimisht, kjo eksperiencë pasqyrohej edhe në krijimtarinë e tij. Ne të tjerët, sidomos të rinjtë, mundnim të lexonim fshehurazi diçka që qarkullonte dorë më dorë e kishim një burim mjaft të kufizuar për të njohur letërsinë moderne. Ato pak libra të tillë që arrinin t’i shpëtonin syrit ciklopik të censurës nuk arrinin kurrsesi të mbushnin boshllëkun e leximeve tona. Kjo mungesë plotësohej deri diku nga librat e rinj të Kadaresë, që në libraritë tona shiteshin më shpejt se buka në kohë zie. Te Kadareja ne përpiqeshim të kuptonim se si shkruhej prozë e poezi bashkëkohore. Më vonë, kur të gjithë shqiptarëve iu dha mundësia të viheshin në kontakt me artin e letërsinë botërore të mohuar më parë, pa diskutim që raporti mes Ismailit e lexuesit shqiptar do të ndryshonte. Nëse deri para 1990-s kishte lexues apo edhe kritikë shqiptarë që e paraqisnin Kadarenë si shkrimtarin më të madh të kohës, sot mund të pohohet që ai është një shkrimtar i pazakontë, edhe i madh, por bota ka shumë të tillë, madje ka po aq shumë edhe shkrimtarë më të mëdhenj se ai. Kjo nuk do të thotë aspak ridimensionim i këtij autori. Ai tashmë, pavarësisht nga historitë e tij të diskutueshme personale, është bërë pjesë e qëndrueshme e trashëgimisë botërore. Ky fakt, në fund të fundit, vetëm mirë i bën letërsisë shqiptare. Sulmet që vazhdojnë t’i bëhen prej kundërshtarëve të tij më të egër, në vend që ta dobësojnë, shpesh shkojnë në drejtim të kundërt.

 Meqë ra fjala për letërsinë nën diktaturë, di që një libri juaj ka mundur të mbijetojë vetëm pak orë nga botimi dhe më pas është penguar të hidhet në treg. Mund të më thoni ç’kishte ky libër që ne nuk duhej ta lexonim?

 Sipas meje? Asgjë për t’u dënuar! Sipas botuesit – nxirje e realitetit, nëpërmjet alegorish të rrezikshme. Në fillim ky libër titullohej “Sfinksi”. Në vitin 1976 (siç nisa ta përmend më lart) për “Sfinksi”-n, Ismail Kadare i shkruante shefit të poezisë: “I dashur I. N., autori i këtyre vargjeve është një djalë… Ju kër­koj, nëse është e mundur, të bëj recensionin e këtij libri”. Kërkesa e Kadaresë u hodh poshtë. “Sfinksi”-t iu mohua botimi dhe mua m’u bë presion të kthehesha në klishenë tradicionale të Realiz­mit Socialist. Në shkurt të 1987-s, pas njëmbëdhjetë vitesh censure, arrij ta botoj me titullin “Mëzat e kaltër”. Por, ndërsa po shkoja në Lidhjen e Shkrimtarëve që t’i gëzohesha suksesit, në Klubin e Lidhjes pëshpë­ritej fati i tij: Në karton! I lajmëruar nën zë nga një tjetër autor i ri (T. K.), mësova se, pasi e kishte botuar, censori kishte vendosur menjëherë ta zh­dukte librin tim. Bashkë me të fejuarën, renda në Kombinatin Poligrafik e, duke iu lutur tipogra­fëve, të trembur prej “urdhrave nga lart” (Ky libër nuk duhet absolutisht të qarkullojë!), arrita “të vjedh” një kopje të vetme. Kur drejtori i “Naim Frashëri”-t (G. B.) i vendosur, ngulte këmbë që libri nuk duhej të qarkullonte, unë nxora kopjen e “vjedhur” prej palltos. Ai i befasuar, pas orësh polemike, më detyroi të pranoj një “kompromis”: të lejohej të qarkullonte libri, por pa varg­jet e kriminalizuara! Unë nuk shkova më të interesohesha për fatin e atij vëllimi. “Bëni ç’të doni,- u thashë,- nuk më intereson më asgjë rreth këtij botimi”. Por nuk më kish shkuar kurrë në mendje ajo që do të ndodhte vërtet: në variantin e dytë të “Mëzat e kaltër” ishin grisur poezi të tëra, të tjera ishin sakatuar dhe shumë vargje ishin shkruar nga njëri prej redaktorëve(!) Aq banale ishte bërë grisja, saqë duken qartë edhe faqet “e reja” të ngjitura mbi “të vjetrat”. E vetmja kopje e plotë e këtij vëllimi gjendet në arkivin tim. Sidoqoftë, nuk mund të harroj mbrojtjen që më bënë, edhe pa më njohur, shkrimtarët Nasho Jor­gaqi e Fatos Arapi, që u shprehën kështu në mbledhjen e Këshillit Botues: “Të dërgosh këtë autor të ri në karton, do të thotë inkuizicion mesjetar!”.

 

Sipas jush, çfarë duhet shpëtuar prej autorëve të traditës së Realizmit Socialist?

 

Mund edhe të shpëtohen ato vepra që nuk ishin politizuar deri në komprometim të plotë. Në atë periudhë nuk është shkruar vetëm për Partinë dhe Enverin. Poezia ka njohur edhe kryevepra të mirëfillta, po ashtu edhe proza shqiptare. Vepra mjeshtërore ka, dhe nuk janë pak. Këtu përfshij edhe ato që autorët tanë i kishin në sirtar dhe nuk guxuan apo nuk mundën t’i botojnë në atë periudhë për arsye të ndryshme. Po ashtu, veprat e ndaluara gjatë asaj kohe pas botimit. Pas një seleksionimi të kujdesshëm, Ismailit do t’i shpëtoja romanet “Prilli i thyer”, “Viti i mbrapshtë” e ndonjë tjetër. Dritëroit lirikat e dashurisë, shumë prej tregimeve e kështu me radhë. Nuk mund të krijohet një boshllëk pesëdhjetëvjeçar në historinë e letërsisë shqiptare. Po t’i seleksionojmë autorët sipas bindjeve politike, atëherë do të bënim të njëjtin gabim të kritikës letrare komuniste. Do të përjashtonim Fan Nolin dhe Migjenin si antizogistë, Gjergj Fishtën si supernacionalist, Kadarenë si kronikan të Enverit apo autorë të tjerë, duke i vlerësuar ata sipas simpative ideologjike.

 Si është bërë sipas jush rivlerësimi i autorëve që komunizmi i la në harresë apo i dënoi?

 Rinjohja e këtij grupi të larmishëm autorësh ka vite që ka filluar. Por kjo, deri tani, ka mbetur, si edhe jeta politike shqiptare, pre e një tranzicioni të pafund. Asnjëherë nuk është ndërmarrë ndonjë veprim serioz institucional. Rikthimi i natyrshëm në letërsinë shqiptare i këtyre autorëve ka filluar, por nuk është i plotë. Deri tani ai u është nënshtruar nismave personale të shkrimtarëve akoma në jetë apo të të afërmve të atyre që nuk janë më. Mendoj se këtë boshllëk duhet ta mbushë shteti shqiptar, duke zgjedhur autorë e vepra nëpërmjet një komisioni të posaçëm. Ministria e Arsimit duhet të luajë një rol vendimtar në këtë proces, duke filluar që nga riformulimi i teksteve shkollore. Edhe këtu, duke u nisur nga një kriter i vetëm: cilësia e veprës letrare. Ka autorë që mund vetëm të përmenden, por ka edhe të tjerë të cilëve u duhet studiuar e gjithë vepra. Sepse, nëse fillojmë t’i përmbahemi kriterit të viteve të burgimit apo të internimit të njërit apo tjetrit autor, do të biem në gabimet e rivlerësimit të letërsisë të menjëherë të pasluftës, ku autorët partizanë apo komunistë pushtuan gjithë hapësirën letrare të Shqipërisë.

 Cili prej autorëve e meriton këtë, sipas mendimit tuaj?

 Sipas opinionit tim modest, shoh më se normal një kapitull më vete në letërsinë e shkollave të mesme për shkrimtarë të nivelit të Vilson Blloshmit, Genc Lekës, Havzi Nelës që e paguan me jetë dashurinë për të vërtetën, apo edhe për të tjerë që u dergjën burgjeve apo internimeve, si Musine Kokalari, Lazër Radi, Visar Zhiti, Pjetër Arbnori, Kasëm Trebeshina dhe, pse jo, një tjetër kapitull për shkrimtarët që u detyruan ta braktisnin atdheun, duke filluar nga Arshi Pipa e Bilal Xhaferri. Autorë të tjerë mund të kenë krijime të veçanta me vlerë, dhe mund të përfshihen në tekstet e cikleve më të ulëta. Në këtë mënyrë edhe lexuesi shqiptar fillon që në moshë të re të njihet me ta.

 Të mbetemi tek e sotmja e letërsisë shqiptare. Si ju duket gjendja e saj?

Kaos e përçarje totale, secili për vete, klani për pjesëtarin e klanit, pjesëtari i klanit për klanin. Jetojmë, për dreq, edhe pas kaq vitesh të rënies së komunizmit si sistem, në një ambient lufte klasash edhe në letërsi. Kam përshtypjen se vazhdojmë ta përjetojmë pa ndërprerje këtë luftë që në kohën kur ajo nisi të merrte formën e saj më të egër, që pas fundit të Luftës së Dytë Botërore. Gjatë komunizmit dihet se si u zhvillua ajo, dihet edhe se si vazhdoi në emër të antikomunizmit, sidomos nga vetë ish-ët. Kjo luftë klasash, e bërë brenda llojit, në fakt la jashtë loje shumicën e atyre që artin e të shkruarit e kishin paguar me jetë apo me burgime të frikshme. Me përjashtim të një aristokracie ekzistuese që u riqarkullua – të përbërë nga ata që kontrollonin edhe gazetat e botimet e djeshme – një pjesë e vogël e autorëve ish-të dënuar u mbajtën ngrohtë prej ish-komunistëve pseudodemokratë, sepse u vlenin për të krijuar imazhin e rremë demokratik. Në këtë luftë të sotme mungojnë, fatmirësisht, dënimet apo eliminimet fizike të kundërshtarëve letrarë. Por vriten ata me mënjanim apo denigrim. Kjo luftë klasash që vazhdon të mbjellë urrejtje pasqyrohet edhe në trajtimin e temave apo në qëndrimin e opinionit ndaj veprave letrare. Kalohet nga ekstremi i injorimit të gjithçkaje të krijuar në të kaluarën, deri në himnizimin e saj. Ashtu si edhe në polikë, në letërsi vazhdojnë të shquhen dy kampe armike: autorë pasues të traditës dhe nihilistë të plotë të saj.

Deri në ç’masë kanë përgjegjësi botuesit shqiptarë për këtë gjendje të letërsisë tonë?

 Niveli i një letërsie është i lidhur ngushtë me nivelin e botimeve. Roli i botuesve në seleksionimin e sukseseve të vërteta letrare është i pazëvendësueshëm. Nuk shoh sot për sot në Shqipëri botues mecenatë që rrezikojnë sidomos në rolin talent scuot. Shumica e tyre, për të mos thënë të gjithë, kërkojnë parà prej autorëve. Dhe nuk janë të interesuar për shitjen e librit. Mirëpo autorët, sidomos të rinj, kanë nevojë të përballohen me lexuesin. Te ne miti i shtëpisë botuese është i trashëguar prej të kaluarës, kur botimi do të thoshte “vepër e denjë”. Prandaj edhe krijuesit rendin pas tyre. Zhvillimet e sotme të editorisë botërore tentojnë seriozisht të përmbysin këtë raport botues-shkrimtar. Sot të rinjtë, sidomos në Europë, botojnë vërtet duke u vetëfinaciuar, por pa pasur nevojën e një botuesi si mbështetje. Ekzistojnë shumë site on line që, me shumë pak parà, sigurojnë botimin e një libri. Autori në fjalë e ndjek vetë krijimin e tij, që nga faqosja, kopertina e deri te shitjet. Këto site ofrojnë botime me kod ISBN dhe garantojnë deri në 70 për qind të drejtë autori. Emri më i spikatur? Amazon. Librin mund ta botosh në e-book formats por edhe në letër. Kultura e vetëfinacimit dhe shitja on line, sidomos në format elektronik, janë tendenca e sotme dhe e ardhmja e botimeve. Kjo dukuri do të shënojë edhe fundin e botuesve spekullatorë. Aq i vërtetë është ky fenomen, saqë edhe botues mjaft të fuqishëm si “Mondadori” janë duke menduar seriozisht se si të përfshijnë zyrtarisht në mënyrat e tyre të fitimit edhe vetëfinancimin nga ana e autorëve.

 Në intervistat e mëparshme ju keni shprehur nevojën e krijimit në Shqipëri të figurës së agjentit letrar.

 Vazhdoj të mbetem i mendimit se ndërmjetësia e agjentit letrar mes shkrimtarit dhe botuesit është domosdoshmëri për gjetjen e botuesit më të volitshëm, si dhe për sigurimin e të drejtave të autorit.

 Po për “Nobelin” ç’mendim keni, a mund t’i jepet ndonjë ditë një autori shqiptar…?

 Pse jo, kombi ynë ka dhënë prova që është i aftë të pjellë edhe letërsi të madhe. Edhe pse në dhënien e Nobelit shpesh kanë qenë vendimtare konjukturat. Unë mendoj se në kaosin e sotëm të letërsisë shqiptare janë duke lindur, ose nuk janë zbuluar ende, shkrimtarë të mëdhenj. Por kjo nuk mjafton. Duhen institucione me peshë për t’i propozuar e mbështetur në Stokholm, nuk mjaftojnë lavdërimet në gazeta apo grupet në social network. Autoriteti i një kombi, në fund të fundit, duket edhe këtu: në aftësinë e imponimit në komisionet e Nobelit.

 Një pjesë e krijimtarisë tuaj është përkthyer në 21 gjuhë të huaja në vende me kultura të ndryshme të Europës, Azisë, Amerikës e Afrikës. A e prisnit këtë sukses?

 Asnjë shkrimtar nuk mund ta parashikojë një gjë të tillë. Është mirë të mos mendohet paraprakisht as suksesi dhe as dështimi; ndryshe shkrimtari duhet të heqë dorë nga të shkruarit, sidomos nëse është pesimist për të ardhmen e krijimtarisë së tij.

 Te poema juaj “Barkodë” stigmatizohet bota e sotme me bankat e kthyera në perëndi. Kjo poemë ka pasur një jehonë globale. Ajo është shkruar para fillimit të krizës së fundit botërore që nisi me falimentimin e Lehman Brothers. Ku bazohet suksesi i saj?

 Shumë kënaqësi më ka dhënë kjo poemë. Suksesi i saj? Ndoshta në aktualitetin, në guximin për të thënë me forcë ide që të tjerëve në atë kohë as që u shkonin ndër mend.

 Poema “Mare Nostrum” duket sikur është shkruar sot.

 Me gjithë shpirt do të doja që tema e kësaj poeme – Mesdheu i kthyer në një varrezë stërmadhe – të ishte tejkaluar.

 Në poemën tuaj “Murus Noster” pasqyrohet ndarja e botës së sotme nga mure fizike dhe morale, në kohën kur gjithnjë e më shumë flitet për globalizim.

 Për fat të keq, kjo mbetet një e vërtetë e hidhur. Sa më shumë borgjezia e madhe botërore i mëshon globalizimit ekonomik, aq më tepër racizëm e dëshirë për t’u veçuar gjen te njerëzit e thjeshtë. Shpesh ndjenja e frikës prej tjetrit që nuk është si ty apo prej të huajit që kërcënon vendin tënd të punës po vazhdon të ushqejë konflikte të thella shoqërore. Dhe tendenca nuk ngjan të dobësohet, përkundrazi.

 Pse mbetet aktuale poema “Check up Homerit”?

 Ndoshta sepse është një poemë që stigmatizon nacionalizmin e sëmurë.

 Më bën përshtypje që nuk jeni shumë i pranishëm në vendin tonë. A keni menduar ta paraqisni veprën tuaj edhe në Tiranë?

 E kam menduar shpesh kthimin tim letrar në Shqipëri, por kjo nuk varet prej meje. Kur atje të kem një botues që ia vlen, pse jo.

 Cilat tema ju ngacmojnë më shumë në krijimtarinë tuaj?

 Drejtësia shoqërore, konflikti i përhershëm midis intelektualit dhe pushtetit politik apo mafioz.

 Shpeshherë thuhet se të shkruarit kërkon edhe kushte komode, që jo të gjithë i kanë…

 Mendoj se nuk është thënie që mund të thuhet edhe për mua. Kam qenë dhe jam në gjendje vuajtjeje të shumanshme e të vazhdueshme. Komoditeti do të më kishte vrarë si krijues. Nuk mund të ketë art të vërtetë që nuk lind nga dhimbja e vuajtja.

 Çfarë ju mungon nga Shqipëria?

 Gjithçka shqiptare që nuk mund të preket me dorë nga larg.

 Dhe çfarë ju ndihmon në të qenit larg atdheut?

 Ndoshta është një iluzion, pasi lidhja ime me shqiptarët dhe Shqipërinë është e përditshme. Por të qenit larg fizikisht herë-herë të shpie në mendimin se ndoshta kjo rrethanë të mban në distancë nga klanet dhe prapaskenat e letërsisë shqiptare dhe forcon në vetvete ndjenjën e pavarësisë krijuese.

 Berati vitin e kaluar ju ka vlerësuar me targën “Albanian exellence”.

 Ishte vërtet dhurata më e bukur që mund të më bëhej nga qyteti i lashtë; realizimi i ëndrrës së babait, që ishte shtrënguar ta braktiste Beratin me gjithë familje shumë vite më parë, dhe që nuk u kthye dot atje sa ishte gjallë, për arsye që i kam shpjeguar tashmë në shkrime të tjera.

Me Korçën keni vendosur një feeling të veçantë. Si e shpjegoni?

 Në Korçë kam miq të mëdhenj, sidomos poetin e pashoq Skënder Rusi si dhe shkencëtaren Irena Nikaj. Askush si korçarët nuk është kuuar t’u hyjë thellë poemave të mia të vështira, të organizojë me vargjet e mia një teatër poezie, të recituar nga aktorët e tij më të mirë.

 A e vizitoni shpesh Lushnjën? Si është raporti i borxheve mes jush dhe qytetit tuaj të lindjes?

 Lushnjën e vizitoj pothuaj çdo vit. Kam akoma dy vëllezër atje dhe nënën që jeton me njërin prej tyre. Pastaj kam edhe mjaft miq të fëmijërisë dhe të cikleve të ndryshme të shkollës. Me ata miq ndoshta jam në borxh, pasi jo gjithmonë kam pasur kohë t’i takoj. Ndërsa me Lushnjën zyrtare, atë që ka ikur e që ka ardhur në pushtet, jo; mendoj se është ajo në borxh me mua, nëse ky borxh ka të bëjë me ato që kemi dhënë e kemi marrë nga njëri-tjetri. Faktet janë këto: që fëmijë e derisa u detyrova të largohem, i kam dhënë Lushnjës shpirtin, kam sakrifikuar kohën time të lirë, kam rrezikuar edhe kokën për të. Nga duhet ta filloj? Nga konkursi i parë në Radio Tirana, ku mora pjesë që në klasën e parë apo në atë kombëtar të kimisë për shkollat tetëvjeçare, ku vetëm prej pisllëqeve të jurisë dhe sepse vinim nga Lushnja, u renditëm të dytët, menjëherë pas kryeqytetit? Apo të përmend aktivizimin si aktor duke filluar nga teatri i Shtëpisë së Pionierit tek ai i qytetit në moshë të rritur? Apo pjesëmarrjen në estradën apo festivalet e qytetit si aktor, këngëtar dhe autor? Apo organizimin e dy seminareve kombëtare të letërsisë për të rinj, me krijime dhe prezantime të mia? Apo botimet letrare në organet qendrore që në moshë të njomë? Duhet t’i kujtoj Lushnjës edhe botimin dhe drejtimin nga ana ime dhe e miqve të mi të të parës gazetë opozitare të Shqipërisë në rrethe, “Ora e fjalës”? I ka harruar sakrificat a mia në organizimin e degëve të të dyja partive kryesore opozitare në luftën për demokraci, kur shumë prej atyre që venë e vijnë atje në pushtet fshiheshin pas fustaneve të grave? Lushnja zyrtare më ka shumë borxhe, që mbase do të shlyhen vetëm kur atje do të jetë shuar vërtet lufta e klasave dhe do të shkruhet historia e saj ashtu siç ka ndodhur.

 Në shkrimet tuaja publicistike, por edhe në veprën letrare, politika është shpesh e pranishme. Me sa gërmoj në CV-në tuaj shoh se keni qenë një ndër të parët e forcave të djathta. A mendoni t’i riktheheni politikës aktive?

 Tani për tani letërsia nuk më lë kohë të pushoj as të dielave. Për nesër? Mai dire mai. Megjithatë, nuk pretendoj të jem një Avatar – mishërim i Zotit në tokë, as një elf, i aftë të lexojë edhe errësirën më të thellë të politikës shqiptare. Nuk vij as nga e ardhmja, por nuk jam as Oblomov, as edhe i dorëzohem të keqes. Në mënyrën më të përulur mendoj të kem, si shumë të tjerë, një shqisë të lindur për të parashikuar të nesërmen. Megjithatë, nuk kam për t’u kandiduar asnjëherë me forca ish- komuniste. Edhe pse të djathtën e kuptoj jo në mënyrën klasike, por si një shkrimtar, në mbrojtjen e ligjit dhe më të dobëtit. Ata që sot pretendojnë të jenë të djathtë në Shqipëri e identifikojnë atë drejtim politik vetëm si antikomunizëm. Programe të vërteta të djathta nuk kam parë akoma. Unë e shoh veten në modernizimin e vazhdueshëm të politikës sipas mënyrës euroamerikane të Margareth Thatcher apo Ronald Reagan, të përshtatur kushteve kombëtare të vendit tonë, në të cilin duhet të mbretërojnë kombi, ligji, ekonomia e shëndoshë, pastërtia morale dhe ecja përpara e individit sipas meritës

 Ju jeni gjithashtu mbështetës i Amnesty Internacional, në mbrojtje të të drejtave themelore të njeriut, sidomos të emigrantëve dhe azilantëve politikë. Cilat janë problemet e tyre të sotme?

 Të shumta dhe të shumëllojshme. Shpesh të drejtat e tyre, sipas Konvencionit të Gjenevës, merren nëpër këmbë. Mungojnë, edhe në Europën e qytetëruar, ligje të njësuara për ta. Gjithashtu zbatimi i ligjeve ekzistuese lë për të dëshiruar.

 Të mbetemi edhe pak te politika: Si e keni përjetuar dhënien Shqipërisë të statusit të shtetit kandidat për në BE?

Kjo nuk është vetëm politikë, por sidomos dhe histori. Pranimi i nesërm i vendit tonë në Europën e Bashkuar s’është gjë tjetër veçse rikthimi i tij në origjinë. Është për të parë se sa kohë do t’u duhet shqiptarëve të plotësojnë realisht kushtet e pranimit përfundimtar; nëse do të jenë lealë me BE-në apo do t’i fshehin të vërtetat, si qeveria greke ca vite më parë. Në rastin e dytë nuk ua uroj patriotëve të mi atë austerity të egër që u detyrua të përballojë populli grek. Sepse Europa e sotme është, në radhë të parë bashkim ekonomik. A janë gati shqiptarët, për shembull, të paguajnë rregullisht taksat si evropianët?

 Ndër të tjera, ç’mund të përfitojnë emigrantët shqiptarë prej hyrjes së atdheut të tyre në Europë?

 Ajo më kryesorja është moshumbja e kontributeve të derdhura për pension në dhè të huaj. Shumë prej atyre që jetojnë në vende të BE-së duan të kthehen, por humbja e viteve të pensionit i frenon ta bëjnë atë hap jetik. Mendoj se ritmi i kthimeve në atdhe përgjithmonë do të ketë një hop të rëndësishëm për ta dhe, pse jo, edhe për të ardhmen e Shqipërisë.

 Ju jeni europeist apo euroskeptik?

 Totalisht europeist, edhe më gjerë: globalist.

 Nëse do të ktheheshit pas në kohë, çfarë do të reviziononit nga jeta juaj?

 Absolutisht asgjë që varej prej meje.

 Pas suksesit të romanit “Il confine della nebbia” (“Kufiri i mjegullës”), çfarë do t’i paraqisni lexuesit së shpejti?

 Në shqip jam në përgatitjet e fundit të një përmbledhjeje të re poemash. Në italisht kam mbaruar së shkruari pentalogjinë “Bij të Saturnit” – pesë romane me tituj të ndryshëm që lidhen mes tyre nëpërmjet temës e personazheve, por që kanë edhe një jetë të pavarur nga njëri-tjetri.