15 Janar 1938

Në shtëpinë e Kokalarëve në Tiranë ishin ngritur që pa gdhirë. Musinea nisej për në Romë. Ishin të gjithë të mallëngjyer. Dukej se e shtynin çastin e ndarjes, megjithëse valixhet ishin tashmë në fund të korridorit, edhe hapat e lehtë të Hanushesë, që gjithnjë ecte në majë të gishtave, edhe vështrimet e habitura të fëmijëve. Të gjithë e përcollën deri tek porta. E puthën dhe e përqafuan. Musinea e mallëngjyer, duke e shtrënguar fort veten të mos qajë, i fshiu lotët Hanushesë, po e mbajti veten të mos qajë, i fshiu lotët Hanushesë, po e ndjeu veten krejt të pafuqishme kur iu vërsul e mbesa. Koralina, dhe iu kacavar në qafë. Nuk shkëputej. S’e linte të ikte. Dhe pastaj ato duart e vogla, që i tundte duke qarë, ndërsa makina largohej e largohej nëpër rrugën e Durrësit. Ishte e pamundur të përshkruhet ai çast aq i dëshiruar i realizimit të ëndrrës së aq e aq vajzave, po edhe ajo rrugë Durrës-Bari. Vuajtje e zënies së detit. Dhe pas 24 orësh më në fund Musinea u gjend në Romë e shoqëruar nga Hamiti. Ja edhe Roma. Sa kishte lexuar për të. Qytet i krijuar qysh në 753 p.e.r. nga Romuli. Roma, kryeqyteti i botës antike, kryeqyteti i botës kristiane, qyteti që për aq shekuj, pa asnjë rival, u bë padron i botës; qyteti ipërjetshëm. Ditën e parë të arritjes së Musinesë ishte shumë ftohtë. Qielli ishte i mbuluar me re. Në çastin e parë, pati një ndjenjë krejt të re, një shtrëngim të shpirtit, dhe hutim përpara të panjohurës , me një trishtim malli të ndrydhur. Pastaj zhurma e qytetit të madh, rrugët e gjata, që Musinesë i dukeshin të gjitha njëlloj, shtëpitë e larta dhe gjithçka aq e ndryshme e në kontrast me Tiranën. Mendoi që do ta kishte shumë të vështirë të orientohej në këtë rrëmet. Ditët e para në mes të atij lumi njerëzor Musinesë i dukej vetja aq e vogël dhe gati e humbur. U vendos të banojë në një pallat të ri në “Piazza Bologna”. Pas largimit të Hamitit e ndjeu veten më të vetmuar, dhe tepër të trishtuar. Dilte rrallë, se kishte frikë mos humbiste në rrugët e sheshet e panjohura. Nga dhoma e saj dëgjonte pikat e shiut dhe shihte pallatet nga e majta, e djathta, përballë. Të gjitha shtëpi që të shtypnin, pa kopshte, me rrugë të drejta, pa asnjë pemë, pa asnjë shtëpi antike, që të tërhiqte vëmendje. Përshtypja e parë e Musinesë për këtë qytet të madh qe se natyra ishte mbyllur diku larg njerëzve, larg jetës së tyre. Po ajo ishte mësuar të ecte nëpër shi, e pikat e shiut t’i binin në fytyrë dhe të ndjente lidhjen e saj me të. Dhe ta ndjente veten të ngazëllyer në atë prekje të shiut, si një bekim të vetë Zotit. Disa ditë pas arritjes në Romë Musinea shkoi në universitet vetëm. ishte e emocionuar e, ndërsa ecte, i dukej se njerëzit e kuptonin që mezi orientohej. Në të hyrë në ambientin e Universitetit e preku jashtëzakonisht ai gëzim i natyrshëm dhe gjallëria e studentëve. Në fillim nuk arrinte ta kuptonte se si këta njerëz, që kishin ardhur aty për të studjuar, hynin e dilnin nëpër auditore kot së koti, moskokëçarës e disi mendjelehtë. Ndoshta kështu ndodhte me të gjithë. Vitin e parë shkonin çdo ditë mëngjes e pasdite, gjithnjë të gatshëm dhe korrektë në çdo leksion për të mos humbur asgjë. Kur Musinea filloi të frekuentojë kursin rregullisht, një pjesë e programit ishte zhvilluar, kështu që në çastet e para u gjend para vështirësive. Nuk i ndiqte dot leksionet, sepse nuk e dinte ç’ishte thënë më përpara. Sa më shumë kërkonte të gjente fillin, aq më shumë ngatërrohej dhe pengohej nga gjuha. E kishte studjuar në shkollë gjuhën dhe mendonte se e njihte fare mirë, po ja tani, kur u gjend përballë gjuhës praktike, e kishte të vështirë, madje shpesh mendonte që s’ishte nga ato që i merrnin lehtësisht gjuhët e huaja. Për shkak të natyrës së saj timide dhe nga frika se mos gabonte e turpërohej, zakonisht përgjigjej në mënyrë lakonike, thjeshtë jo ose po. Musinea ende nuk ishte njohur me studentë dhe këto vështirësi po e hutonin, e bënin të vuante, veçse ngushëllohej se edhe vetë italianët, që vinin nga vende të ndryshme të Italisë, nuk kishin më pak vështirësi. E kjo ndoshta qe një lehtësim. Ishin njohjet e para, ishin shoqet e para.Pranë atyre, që ishin në kushte të njëjta Musinea, filloi të marrë veten. Erdhën pushimet e Pashkëve dhe shoqet u kthyen nëpër viset e tyre. Dhe ajo mbeti përsëri vetëm. Shpesh herë e dëshpëruar përpëlitej mbi krevat dhe torturohej nga dyshimet. Po sikur të mos arrinte ta merrte këtë vit? Jo. Jo. Nuk do ta linte veten të shkonte në këtë rrugë pa krye. E megjithatë mbrëmjeve, kur ishte aq e vetmuar në atë qytet të madh ,dhe aq e shkurajuar, i ndjente lotët që i lagnin faqet dhe i rrëshqisnin në jastëk. Po të nesërmen e ndjente shpirtin të lehtësuar. Në këtë gjëndje shpirtërore dita e re fillonte me duart e kryqëzuara nën kokë dhe me atë natyrën e saj të përhershme që kërkonte e kërkonte të shihte në të ardhmen dhe ekzistencën e saj. Shpesh ëndërronte e ndërkaq tallej me ëndërrat e saj. Në të vërtetë Musinea ndjehej më e gjallë kur ëndërronte se sa kur qe në zgjendërr. Kur hapte dritaren ndjente ajrin e freskët dhe çuditej kur vinte re si qielli ishte aq i qartë dhe retë thuajse kishin fluturuar. Po vinte pranvera. Dhe si gjithnjë, pak e nga pak filloi të rijetojë ndryshimin e stinës. La mënjanë shqetësimin e leksioneve dhe prapambetjen, iu duk sikur u zgjua nga një ëndërr dhe i lindi dëshira për të parë qytetin. Filloi të dalë çdo ditë. Ecte me orë pa u lodhur. S’kishte më frikë se do të humbiste nëpër rrugë. Brenda javës filloi të orientohej dhe rrëmeti nuk e trembte më. nëpërmjet rrugës nacionale shkonte në piazza“ Venezia”, pastaj merrte rrugën “Umberto”. Një ditë u gjend në një pikë të çuditshme që quhej “Campo di Fiori”. Një mizëri njerëzish, dyqane nëpër rrugë, banka me rroba të vjetra, të reja, libra dhe ushqime. Dëgjoheshin ulërima njerëzish, grash të shëmtuara, të imta, me fytyra të zbehta, të leckosura e të palara që përtypnin fara e ngrinin rrobat për t’i reklamuar dhe aq shumë njerëz që diskutonin për çmimet, që blinin e iknin të kënaqur për pazarin që kishin bërë. Në këtë hapësirë të gjithë lëviznin e dikush rrëshqiste mbi ceflat e portokalleve e mbeturinat e barishteve të shpërndara andej-këtej. Asnjëherë s’kishte parë Musinea një shfaqje kaq tërheqëse. Pasi bleu disa libra, e gëzuar u kthye nështëpi dhe filloi t’i tregojë të zonjës së shtëpisë gjithçka kishte parë.Dhe për çudi, e ndjeu se fliste fare lirisht italisht.Kur lodhej nga zhurma e qytetit të madh dhe ndjente nevojëne një ndryshimi, Musinea fillonte shëtitjet e gjata në rrugënNomentana, që u bë rruga e saj e preferuar. Shpesh shkonte lartderi në “Citta Giardino”. Ecte me hapa të mëdha. Ndjente peshëne trupit të saj dhe mund të merrte frymë thellë. Ishte një kënaqësie vërtetë, sepse nëpër rrugët e mbushura mund të ecësh vetëm mehapa të vegjël dhe shtytur nga turmat që të shtypin. Musinesë ipëlqente të fliste me fëmijët e së zonjës së shtëpisë dhe e ndjente veten si në shtëpi, ndërsa në mbrëmje lexonte. Musinea filloi ta pëlqente dhe ta donte Romën, sepse i dukej që në çdo hap që bënte, mësonte e mësonte pa pushim. Pas pushimeve Musinea shkoi përsëri në universitet. S’ishte më në mëdyshje as e huaj në atë mjedis. U njoh me mikesha të reja dhe vuri re që Shqipëria nuk njihej në Itali. Filloi të vrojtojë edhe ajo karakterin e italianëve gjithnjë ëndërrimtarë, gazmorë dhe shumë të lidhur me fenë. Pyetjet e para që i bënin Musinesë ishin për fenë. Dhe kur Musinea përgjigjej se qe muslimane ishte një zbulim i papritur për ta. Ndonjëri i ekzaltuar dhe katolik fanatik ndjente dëshirë t’ia shpjegonte forcën e fesë katolike, që ishte sigurisht e panjohur për
Musinenë dhe kërkonin të dinin edhe për fenë e saj. Musinea e dinte që ishte muslimane, po deri atëhere as që ishte shqetësuar të dinte më tepër. Besonte tek një forcë që ishte Zoti, po jo më tepër se aq. Kur filluan këto diskutime në universitet, atëhere për herë të parë iu vu të studjojë doktrinën e fesë së saj dhe iu duk interesante. Koha vraponte dhe Musinenë e zuri përsëri paniku i provimeve dhe pyetja që e mundonte “A do të mund t’i jap të gjitha provimet?”. Musinea vendosi të studjojë lëndën më të vështirë e voluminoze të vitit të parë,arkeologjinë. Librat s’mungonin. Me libra nën sqetull shkonte për të studjuar nëpër muzeume për të kuptuar diçka më tepër ç’thoshin librat. Gjithçka ishte krejtësisht e re për të. Vizitoi kështu të parin muzeum prehistorik. Në fillim nuk iu duk aq i rëndësishëm, por kur filloi t’i vërejë objektet e këtij muzeu me vëmendje, e kuptoi se ato sende aq të thjeshta kanë brenda vetes mijëra vite. Përballë tyre ajo mbetej e mrekulluar, veçanërisht nga transformimi i jashtëzakonshëm që ka sjellë koha nëpërmjet shekujsh. Ç’mundim ka bërë njeriu, ç’kapacitet të inteligjencës së tij ka përqëndruar për të krijuar këto vegla, për të luftuar kundër natyrës dhe për të mbijetuar. Një ditë, me miken e saj izraelite Rashelën, qëndruan përballë Coloseut, gati i paimagjinueshëm, që megjithë rrënimet, mbetët gjithnjë dëshmi e madhështisë së Romës. Në ato ditë të shkëlqyera e të mbushura me diell gjithçka i dukej e bukur Musinesë. Në brendësi të Coloseut i dukej se shihte të ulur mijra njerëz të një epoke të perënduar, të një spektakli fantastik ku matronet vendosnin me thirrjet e tyre jetën ose vdekjen e gladiatorëve. Pas vizitës së Coloseut, Musinea dhe Rashela u larguan të heshtura, të mbyllura në vetvete, pa folur, për në shtëpi. Kështu vijuan të studjojnë dhe vizitojnë të gjitha muzeumet e Romës. Të nesërmen u nisën përsëri. Ecën pa u lodhur së bashku me Rashelën mbi rrënoja dhe gjelbërim, që nga Foro Romano deri në Campidoglio, një pafundësi, që përfaqëson dhjetë shekuj histori. Aty është vendi më i famshëm i botës ,vatra e jetës politike të Romës, ku të gjithë brezat lanë gjurmë të artit dhe qytetërimit. Në këtë konkretizim të historisë mrekullimi i Musinesë rritej nga dita në ditë. Ishin me të vërtetë të bukura ato ditë studimi e admirimi përballë monumenteve të Romës. Në këto rrethana ku çdo gjë ishte aq e largët, Musinenë e thërriste malli për të dashurit e saj dhe mendimi i fluturonte larg. Numëronte sa ditë do të qëndronte aty për provime. Në ëndërr shihte çdo natë Anenë dhe Karolinën. Në mëngjes, ende e përgjumur, iu afrua dritares me një shpirt të lehtësuar e, duke buzëqeshur, u gjend përballë një dite të kthjellët, me qiell të pastër pa asnjë re dhe një kor zogjsh llafazanë. Hapi dritaren. Dhe ndjeu se larg, shumë larg vinte një erë e lehtë që ia përkëdhelte flokët dhe në kopshtin e vogël të shtëpisë lulet nëpër vazo ishin në lulëzimin e plotë. E gëzuar, e kënaqur Musinea u ul në kolltukun e lëvizshëm dhe as vetë nuk e dinte përse atë ditë, atë mëngjes, iu bë sikur pa një grumbull me vajza të vogla me kurora lulesh dhe me zërat e bukur vajzërorë që kendonin:
“Nga na vjen andej këndej
Moj nuse e re.
Humba udhën e s’e gjej
O Nexhip bej.
Ç’më jep mua të ta dëftej
Moj nuse e re
Ballin e qëndisur-o
O Nexhip bej
Për ti e kam nisur-o
O Nexhip bej”
E kishin lënë me Rashelën të shkonin në San Pietro. Musinea u ngrit me ngut. Duke ngrënë nëpër këmbë, ndërsa vishej, doli me vrap nëpër shkallë dhe ja, për krahu me Rashelën, duke ecur në një rrugë të gjatë, u doli parasysh kisha më e bukur e botës. Në brendësi të saj vajzat provuan madhështinë e saj. Sa i vogël dukej njeriu! Aty gjithçka ishte jashtëzakonisht e bukur, një botë e mrekullueshme para syve që të mbetej në tru me pastërtinë e thjeshtësinë e shpirtit. Kur dolën nga tempulli, për një çast Rashela e Musinea u ulën në shkallinë, sepse ishin ende të turbulluara nga ajo bukuri. Për një javë nuk mundi të përqëndrohej për punë. Mendimi ishte aq i shpërqëndruar mbi bukuritë dhe shpirti siç dukej për të qenë i lirë, kërkonte vetminë. Kur hynë në muzeun e Vatikanit, Musinea mbeti e hipnotizuar nga ato thesare të botës, iu duk se ishte tërhequr nga një forcë misterioze dhe po ecte ashtu pa kuptuar asgjë. Përballë Capella Sistina Musinesë s’i dukej që ishte në tokë, po i dukej që fluturonte. Për një çast s’po i dallonte më ngjyrat sepse sytë ishin fiksuar dhe mbetën ashtu të mrekulluar përballë “Giudizio Universale”. Nga statujat, Musinesë i pëlqeu më tepër Laocoonti. Ishte tronditëse të shikoje priftin trojan dhe fëmijët e tij të mbërthyer nga gjarpërinjtë dhe ata që luftojnë me duar për t’i larguar. Musinesë iu ngjeth i gjithë trupi. Dhe iu kujtua ajo përralla e rrugës së gjarpërinjve që i tregonte nënua plakë kur ishin të vegjël. Dhe ja përsëri gjarpërinjtë që po i marrin frymën e fundit Laocoontit dhe djemve të tij. Nga kjo luftë titanike Musinesë iu bë se në atë sallë të ftohtë, aty në muzeun e Vatikanit dikush thirri: “EDHE E VËRTETA në botë është tragjike dhe e dhimbshme”.
-E vërteta, – tha me vete Musinea. A nuk ka edhe populli im përrallën e së vërtetës? A nuk e quan ai me mençuri “Më e ngushta udhë e jetës, është udha e së vërtetës?” Dhe aty në atë muze, Musinea e ndjeu se kulturat e të gjithë brezave janë pasuri e gjithë njerëzimit. E gjithë njerëzimit. Edhe e Shqipërisë së saj. Shqipërisë së vogël të Naimit dhe Skënderbeut, Shqipërisë që ka në zemër
thirrjen e Poetit:
“O Shqipëri gëzohu
se të erdhi prapë dita,
lulëzohu, zbukurohu
të zbriti nga Zoti drita”.
-A thua vërtet kishte zbritur drita? A thua vërtet do të dinin ta mbanin të ndezur atë dritë të amëshuar? – mendoi Musinea. Po s’kishte më kohë për meditime. Vetëm një muaj e ndanin nga provimet. Dhe atë muaj u mbyll në shtëpi. Dhe mori letrën e vëllait të saj:
“E dashur Musine. Pardje mora letrën tënde, i mësuam sa më shkruan. Vetëm ti nuk na vë në korrent për të gjitha. A ia ke paguar pensionin zonjës Tomassini dhe gjer në ç’ditë? Na lajmëro menjëherë në qoftë se të duhen të holla, në rast se nuk ke marrë gjysëm burse akoma. Aty ka ardhur z. Vila, shko në legatë dhe e vizito se, më tha Hamiti, nuk do të qëndrojë shumë kohë. Me mësime si vete? Dje mbrëma më tha edhe z. Rocco se dëshironte të dinte si vete me mësime. As mua nuk më ke shkruar gjë në letër, jam kurioz, të di si e ke punën. Po deshe më shkruaj gjërë e gjatë, po deshe ndërro pak dorën, është e pamundur të këndoj shkrimin tënd. Këndej jemi të gjithë mirë. Hektori mëson mirë dhe veçan në arithmetikë. Shkruan shumë më qartë se halla e tij. Fejzia me Lolën mund të kthehen pas 10-12 ditësh, pse këtë radhë Hektori është i malluar shumë. Babait i ka mbetur pak hatëri që nuk i ke shkruar asnjë letër; ka të drejtë se të ka bërë kokën aqë. Më shkruaj kur janë provimet dhe kur parashikon të kthehesh? Anea, babai, Muntazi, Hamiti, Hektori, Milja e Hamit Seferi të përshëndesin. I jap fund letrës duke të përqafuar me mall”.
Yt vëlla
Vesimi
Tiranë, 7.4.1938
Ku mund të dinin atëherë vëlla e motër çdo të ndodhte në Shqipërizën e tyre pikërisht një vit më vonë po në këtë datë: 7 Prill 1939. Ku ta dinin se pas një viti do të fillonte ajo luftë, ajo vorbull e historisë, ku të gjithë do të ishin dashur pa dashur aktorët e jeta e tyre, do të luhej në amfiteatrin tragjik të botës? Një botë që ishte bërë e tepërt. Bota dukej e qeshur, mashtronte e loste pjesën edhe pakëz, përpara se t’i nënshtrohej kosës së madhe dhe erërave të stuhishme. Ku mund ta dinte pra Vesim Kokalari ç’ishte vendosur të ndodhte pikërisht atë ditë 7.4.1939 për atë dhe gjithë familjen e tij? Gjithmonë çdo gjë përcaktohej dhe vendosej shumë kohë më parë. Po njeriu, ku ta dinte i gjori? Vetëm kur vinte katastrofa, pandehte se ishte fatthëna, po pikërisht fatthëna e historisë, që vendoste fatin e popujve dhe njerëzve qyshkur, pa bujë e poterë.